28 lipca 2021 roku buczyny o charakterze pierwotnym Bieszczadzkiego Parku Narodowego, stały się częścią seryjnego wpisu listy światowego dziedzictwa UNESCO "Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”. Włączenie na listę UNESCO nie zmieni statusu ochronnego tych drzewostanów, które od wielu lat są ściśle chronione (niektóre od 1958 roku). Nie zmieni się również sposób udostępnienia turystycznego i przebieg szlaków na tym terenie. Strefę buforową o charakterze ochronnym stanowić będą pozostałe lasy Bieszczadzkiego Parku Narodowego objęte ochroną ścisłą. Wpis obejmuje fragmenty lasów, położone w najbardziej niedostępnych zakątkach Parku, których naturalność została najwyżej oceniona w efekcie wieloaspektowej waloryzacji. Zwykle są to drzewostany przekraczające 140 lat, przy czym najstarszy zbadany buk na tym terenie liczy ponad 360 lat. Liczymy na to, że status światowego dziedzictwa UNESCO przyczyni się do rozpropagowania walorów przyrodniczych naszych lasów na arenie międzynarodowej. Największy ze zgłaszanych obiektów w Paśmie Granicznym sąsiaduje z terenami po stronie ukraińskiej (Stużycia) i słowackiej (Stužica) włączonymi na listę UNESCO w 2007 roku.

Razem z Polską do wpisu dołącza obecnie pięć europejskich  państw-stron (Bośnia i Hercegowina, Czechy, Francja, Macedonia Północna i Szwajcaria). Obecne rozszerzenie jest już trzecim z kolei, które dodaje do sieci 15 nowych obszarów chronionych, w tym cztery z Polski. Wszystkie są położone na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Są to fragmenty lasów charakterze pierwotnym o łącznej powierzchni 3472 ha (11% powierzchni Parku).

Należy zaznaczyć, że lasy bieszczadzkie, które przetrwały do XX wieku były bardzo zróżnicowane pod względem naturalności od mocno wyeksploatowanych do praktycznie nieużytkowanych. Ochronę pozostałości karpackiej puszczy zapoczątkowało utworzenie w rezerwatów przyrody: “U źródeł Solinki” w 1958 r., “Wetlina” w 1958 r., Puszcza Bieszczadzka nad Sanem” - 1980 r. oraz Bieszczadzkiego Parku Narodowego w 1973 r. Dopiero drugie z kolei powiększenie BdPN zapewniło ochronę znaczącej powierzchni bieszczadzkich lasów, w tym także niewielkim pozostałościom ekosystemów o charakterze pierwotnym. W celu wytypowania najcenniejszych i najbardziej naturalnych drzewostanów przeprowadzono wieloaspektową waloryzację uwzględniającą: charakter składu gatunkowego i struktury drzewostanów, ilość martwego drewna oraz obecności dróg i innych śladów dawnej gospodarki leśnej. W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji stwierdzono, że lasy puszczańskie zachowały się fragmentarycznie jedynie w najbardziej niedostępnych obszarach i zajmują około 10 % powierzchni leśnej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Zwykle są to drzewostany zróżnicowane wiekowo, gdzie panująca warstwa drzew przekraczające 140 lat. Największe kompleksy tworzą one w źródliskowych partiach potoku Górna Solinka (obszar dawnych rezerwatów „U źródeł Solinki” i „Wetlina”), na północno - zachodnim krańcu Parku (dawny rezerwat „Puszcza Bieszczadzka nad Sanem”), w górnych partiach dolin potoków: Hylaty, Wołosatka i Terebowiec oraz najwyższych podpołoninowych partiach. Wszystkie powierzchnie lasów o charakterze pierwotnym większe niż 100 ha zostały ujęte we wniosku nominacyjnym do UNESCO. Zgodnie z zasadami przyjętymi we wpisie seryjnym dla lasów bukowych w granicach klastrów znalazły się także mniejsze fragmenty lasów o mniejszej naturalności, a nawet niewielkie polany. Krótką charakterystykę 4 obiektów zamieszczono poniżej.

Górna część zlewni potoku Wołosatka (the Wolosatka stream valley) powierzchnia 586,66 ha; obszar chroniony od 1973 roku jako część Bieszczadzkiego Parku Narodowego w pierwotnych granicach. Wartością szczególną obiektu są lasy bukowe ze znacznym udziałem okazałych jaworów, a także malownicza dolina potoku Wołosatka. Obiekt na odcinku jednego kilometra przylega do czerwonego szlaku turystycznego z Wołosatego na Przełęcz Bukowską. Ze szlaku możemy zaobserwować ciekawą buczynę w podzespole czosnkowym oraz buczynę ziołoroślową przy górnej granicy lasu.

Górna część zlewni potoku Terebowiec (the Terebowiec stream valley) o powierzchnia 201,00 ha; obszar chroniony od 1973 roku jako część Bieszczadzkiego Parku Narodowego w pierwotnych granicach.  Szczególnym walorem jest urozmaicona rzeźba terenu z licznymi wychodniami skalnymi, rozpadliskami i rumowiskami skalnymi oraz fragmenty jaworzyny karpackiej z języcznikiem zwyczajnym. Buczyny sąsiadują tutaj z subalpejskimi zaroślami jarzębiny o wielkich walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Obiekt można obejrzeć jedynie „od góry” ze szlaków turystycznych przez Bukowe Berdo (niebieski) i Szeroki Wierch (czerwony).

Obszar na północnych zboczach Połoniny Wetlińskiej i Smereka (Połonina Wetlińska and Smerek) powierzchnia 1178,03 ha. W części chroniony od 1980 roku jako rezerwat przyrody: „Puszcza Bieszczadzka nad Sanem”, w części objęta ochrona dopiero w 1991 roku. Wartością szczególną są  najstarsze buki (zbadane przez odwierty) w Bieszczadzkim Parku Narodowym i w Polsce, których wiek przekracza 360 lat. Rosną tu także najwyższe buki w Bieszczadzkim Parku Narodowym sięgające ponad 35 metrów. Rezerwat „Puszcza Bieszczadzka nad Sanem” utworzony został według projektu z 1978 roku opracowanego przez krakowskich botaników mgr. Jerzego Kurzyńskiego i prof. Stefana Michalika. Według autorów projektu: „Lasy rezerwatu tworzą naturalne oraz prawie pierwotne starodrzewia puszczańskie z licznymi złomami i wykrotami. Są to drzewostany najlepiej zachowane w całych Bieszczadach Zachodnich. Podobny, ale mniej pierwotny charakter mają rezerwaty „U Źródeł Solinki” oraz „Wetlina” i niewielkie fragmenty drzewostanów Bieszczadzkiego Parku Narodowego” (w ówczesnych granicach). Obiekt objęty badaniami przez krakowskiego leśnik-naukowca prof. Andrzeja Jaworskiego, który przez wiele lat badał karpackie lasy o charakterze pierwotnym. Obiekt możemy poznać wędrując szlakiem żółtym z Suchych Rzek na Przełęcz Orłowicza, oraz czarnym szlakiem ze Smereka na Krysową.

Teren najstarszego bieszczadzkiego rezerwatu ,,U źródeł Solinki”, a także buczyny przygrzbietowe w Paśmie Granicznym i na zboczach Małej i Wielkiej Rawki (The Border Ridge and Górna Solinka valley) o powierzchni 1506,05 ha. W części chroniony od 1958 roku (rezerwaty „U źródeł Solinki” i „Wetlina”) Szczególną wartością są najwyżej położone lasy bukowe w Polsce – górna granica lasu na Wielkiej Rawce sięga 1265 m n.p.m. Góra Kremenaros to miejsce spotkania trzech granic państwowych i trzech obiektów światowego dziedzictwa UNESCO (polskiego, ukraińskiego „Stużycia” i słowackiego „Stužica”). W 1933 roku nestor krajoznawstwa i turystyki dr Mieczysław Orłowicz po raz pierwszy odwiedzający Bieszczady Zachodnie tak pisał o dolinie Moczarnego: Nigdzie w Bieszczadach nie ma piękniejszych lasów bukowych jak w okolicy Rawki. Imponująco przedstawia się w szczególności puszcza bukowa ciągnąca się na przestrzeni około 100 km kw. w dolinie Moczary, położonej na zachód od Wielkiej Rawki w dorzeczu potoków rzeki Solinki. Bukowe lasy przetrwały szczęśliwie mroźną zimę 1929 r. a jedynie na granicy lasów po stronie północnej sterczy wszędzie szereg zmarzniętych i już spróchniałych buków.... Urok krajobrazu podnoszą wspaniałe bukowe lasy, które zasługiwałyby na baczniejszą uwagę naszych przyrodników. Przez obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO prowadzą szlaki:

-niebieski z Ustrzyk Górnych na Wielką Rawkę, Kremenaros i Riabą Skałę,

-zielony z Wetliny przez Dział, Małą Rawkę na Przełęcz Wyżniańską,

-żółty z Wetliny na Riabą Skałę,

- nowy szlak żółty z Przełęczy Wyżnej na Dział.

 „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy” są obecnie największym seryjnym wpisem listy światowego dziedzictwa UNESCO obejmujący 94 obszary w 18 krajach Europy. Jest to jedyny obiekt światowego dziedzictwa, który łączy tak wiele części składowych. Obejmuje obszary Albanii, Austrii, Belgii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Francji, Niemiec, Włoch, Chorwacji, Czech, Macedonii Północnej, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Hiszpanii, Szwajcarii i Ukrainy. Wpis obejmuje nieliczne zachowane pierwotne i starodrzewne lasy bukowe w Europie, które są mało zmienione przez wpływ człowieka. Ich ochrona wymaga współpracy ponad granicami.

Wszystko zaczęło się w 2007 r. od wpisu pod nazwą „Pierwotne lasy bukowych Karpat” obejmującego dziesięć obszarów na Słowacji i na Ukrainie. Wraz z dołączeniem do wpisu starodrzewnych lasów bukowych Niemiec w 2011 roku, międzynarodowy obiekt seryjny został poszerzony o pięć części składowych. W 2017 roku dodano 63 nowe obszary w dziesięciu krajach.

Dominujący gatunek tych lasów -buk zwyczajny Fagus sylvatica swym zasięgiem obejmuje  przeważającą część kontynentu europejskiego. Każdy obszar wpisu seryjnego jest na swój sposób unikatowy. Buczyny z listy światowego dziedzictwa UNESCO różnią się pod względem warunków klimatycznych i glebowych oraz mają wiele swoistych elementów flory, fauny i fungi. Buk pospolity jest przystosowany do różnych warunków klimatycznych, geograficznych i glebowych. Jest to gatunek silnie konkurencyjny i może rosnąć prawie wszędzie: od gleb bogatych w wapń, po stosunkowo ubogie w składniki odżywcze piaszczysto-gliniaste, od gór po niziny, od siedlisk wilgotnych po suche. Wspólny wpis światowego dziedzictwa obejmujący 94 buczyny, odzwierciedla prawie całe spektrum typów lasów bukowych, od gór po tereny nadmorskie, od buczyn dynarskich na południu po nadbałtyckie buczyny na północy.

Według kryteriów UNESCO obiekty z listy światowego dziedzictwa muszą reprezentować „wyjątkową powszechną wartość” i spełniać przynajmniej jeden z sześciu warunków kulturowych lub czterech warunków przyrodniczych. W przypadku „Pierwotnych lasów bukowych Karpat i innych regionów Europy” wpisu dokonano w oparciu o kryterium dziewiąte tzn. najlepiej zachowane, naturalne europejskie buczyny uznano za szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt. We wniosku nominacyjnym przygotowanym przez wszystkie państwa strony, wskazano na szczególną historię ekspansji buka, która zaczęła się 12 000 lat temu, pod koniec ostatniego zlodowacenia. W plejstocenie gruba warstwa lodu pokrywała duże obszary Europy, a lasy bukowe przetrwały jedynie jako niewielkie refugia w Europie Południowej. Po ustąpieniu lodowców, buk zaczął rozszerzać zasięg na północ i proces ten trwa do dziś, mimo że epoka lodowcowa już dawno minęła. Zjawisko ponownej kolonizacja dużych obszarów kontynentu przez pojedynczy gatunek drzewa i wciąż postępująca ekspansja buka zwyczajnego, uznane zostały przez UNESCO jako unikatowe na skalę światową. Mimo dominacji jednego gatunku drzew, buczyny są siedliskiem wielu tysięcy gatunków flory, fauny i grzybów. Lasy bukowe są cieniste i szczególnie latem mogą wydawać się ubogie gatunkowo w porównaniu z niektórymi mieszanymi lasami liściastymi. Nie dotyczy to jednak z pewnością lasu bukowego o charakterze naturalnym. Lasy bukowe o dużym udziale starodrzewu oraz stojące i leżące martwe drewno stanowią idealne siedlisko dla wielu gatunków flory i fauny. Szacuje się, że lasy bukowe są siedliskiem do 10 000 gatunków zwierząt.

„Pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy” to  światowe dziedzictwo z przeszłością i przyszłością - stale rozwijający się cud natury.

Więcej informacji:

Strona prezentująca dotychczasowe obiekty wpisu seryjnego: European Beech Forests - Home page

Film prezentujący dotychczasowe obiekty wpisu seryjnego

Więcej o nowych buczynach objętych wpisem na 44 sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa 28 lipca 2021 roku (w tym o lasach o charakterze pierwotnym z Bieszczadzkiego Parku Narodowego) – ocena obiektów przeprowadzona przez IUCN w 2020 roku